«εάν οι άνθρωποι είναι καλοί μόνο και μόνο γιατί φοβούνται την τιμωρία και ελπίζουν στην ανταμοιβή, τότε είμαστε για λύπηση».
Επιμέλεια: Europalso (p7)
Γ.Ζ. Εκπαιδευτικός
Αναμφίβολα οι περισσότεροι γονείς έχουμε χρησιμοποιήσει ανταμοιβές και τιμωρίες, είτε μεθοδικά είτε περιστασιακά, ως μέσο διαπαιδαγώγησης των παιδιών μας. Περισσότερο μάλιστα κατά την περίοδο της εφηβείας όπου δημιουργείται η μεγαλύτερη ένταση στις σχέσεις στην οικογένεια. Παρόλα αυτά, όμως, πολλές φορές δεν έχουμε το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα και οι εντάσεις συνεχίζονται, φτάνοντας σε απόγνωση γονείς και εφήβους.
Αναρωτιόμαστε λοιπόν: Ποιος φταίει; Τι φταίει; Τι δεν κάναμε σωστό; Τι θα έπρεπε να κάνουμε; Τι θα έπρεπε να γνωρίζουμε για να αντιμετωπίσουμε καταστάσεις απρόβλεπτες, δύσκολες και κάποιες φορές πρωτόγνωρες; Αντιλαμβανόμαστε ότι η απόλυτη συνταγή δεν υπάρχει.
Ας σταματήσουμε να έχουμε ενοχές όσοι περάσαμε δύσκολα, διότι εάν υπήρχε η «συνταγή της εφηβείας» το θέμα θα ήταν ήδη ανύπαρκτο. Σίγουρα όμως η απόκτηση κατάλληλης γνώσης περί εφηβείας από πολύ νωρίς αποτελεί εξαιρετικά σημαντικό παράγοντα σωστότερης αντιμετώπισης, λιγότερων εντάσεων και καλύτερων επιθυμητών αποτελεσμάτων.
Υπάρχουν πάρα πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την εφηβεία, κάθε ένας εκ των οποίων δύναται να χρήζει ξεχωριστής μελέτης. Μερικοί από τους σημαντικότερους είναι η προσωπικότητα, η ψυχοσύνθεση, η γενετική, το γένος, το άμεσο και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, ο τρόπος επικοινωνίας, η εθνικότητα, η οικονομική κατάσταση, η θρησκεία, οι πολιτισμικές επιρροές, και η επιρροή νεότερων τάσεων, όπως η νέα εποχή της διαδικτυακής πληροφόρησης και επικοινωνίας που διανύουμε.
Οι ανταμοιβές και τιμωρίες τοποθετούνται στον κοινωνικό παράγοντα αντιμετώπισης των εφήβων. Πρωτίστως, οφείλουμε να συλλογιστούμε τι εννοούμε με ανταμοιβές και τιμωρίες. Ποια είναι η συνειδητή μας ερμηνεία και κατά πόσο τις εφαρμόζουμε από επιλογή μας, από συναισθηματική φόρτιση, επειδή έτσι μάθαμε ή από άλλη περίσταση. Είναι επίσης άμεση ανάγκη να αντιληφθούμε όλοι, γονείς και εκπαιδευτικοί, ότι πρέπει να λαμβάνονται πολύ σοβαρά υπόψη όλοι οι προηγούμενοι παράγοντες επιρροής, για να αντιμετωπίσουμε ορθότερα και δικαιότερα την εφηβεία. Έτσι, θα μπορέσει ο έφηβος να διανύσει ομαλά αυτήν την πλέον όμορφη περίοδο της ζωής του, να αναπτύξει την δική του ξεχωριστή προσωπικότητα και ανεξαρτησία με αξίες, και να κτίσει τα θεμέλια ενός λαμπρού μέλλοντος για τον ίδιο και την κοινωνία που ζει.
Οι ανταμοιβές και τιμωρίες φέρονται να είναι μία κοινή μέθοδος ελέγχου και παρακίνησης συμπεριφοράς στην οικογένεια και στο σχολείο. Από την άλλη, η συμπεριφορά των εφήβων, όπως και κάθε ανθρώπου, συχνά οδηγείται από την επιθυμία απόκτησης θετικών εκβάσεων και αποφυγής αρνητικών συνεπειών. Έτσι, ο έφηβος δικαιολογημένα έλκεται από συμπεριφορές που τον ανταμείβουν και παραμελεί συμπεριφορές όπου εκλείπει η ανταμοιβή. Παρομοίως, επιθυμεί να αποφύγει δυσάρεστες για τον ίδιο καταστάσεις και κατ’ επέκταση έλκεται από συμπεριφορές από τις οποίες απουσιάζει η τιμωρία. Όμως, είναι αδύνατον να ανταμείβεται κάθε ορθή συμπεριφορά του εφήβου. Είναι επίσης μέγιστο λάθος να συνηθίζει να αναμένει ανταμοιβή για να πράξει τη σωστή συμπεριφορά. Η αποφυγή, δε, της τιμωρίας από τον έφηβο, μπορεί να τον οδηγήσει σε εντελώς λανθασμένες και ακραίες συμπεριφορές, όπως το ψέμα ή τη φυγή από το σπίτι και σχολείο, με διάφορες συνεπακόλουθες αρνητικές συνέπειες.
Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν χαρακτηριστικά είπε:
«εάν οι άνθρωποι είναι καλοί μόνο και μόνο γιατί φοβούνται την τιμωρία και ελπίζουν στην ανταμοιβή, τότε είμαστε για λύπηση».
Οφείλουμε να λάβουμε σοβαρά υπόψη ότι η εφηβεία είναι μια περίοδος ανάπτυξης του ανθρώπου που χαρακτηρίζεται από περιορισμένη συνεργασία και αυξανόμενες ριψοκίνδυνες επιλογές και πράξεις σε σχέση με την παιδική ηλικία και την ενηλικίωση του ανθρώπου. Έχουμε χρέος να προστατέψουμε τους εφήβους μας και να τους καθοδηγήσουμε σωστά να αποκτήσουν αυτοέλεγχο, σεβασμό και υπευθυνότητα.
Η επιβράβευση έχει αποδειχθεί από μελέτες ότι είναι πολλάκις αποτελεσματικότερη συγκριτικά της τιμωρίας, των απειλών και ανταμοιβών. Οι περισσότεροι γονείς και εκπαιδευτικοί συμφωνούμε ότι είναι προτιμητέα της τιμωρίας. Ας αναλογιστούμε, όμως, γιατί στην πράξη λειτουργούμε διαφορετικά. Ίσως γιατί η εσωτερική μας πίστη προς την τιμωρία είναι ισχυρότερη, ή ελλείψει αυτοελέγχου, ο θυμός μας που προκαλείται από απρεπή εφηβική συμπεριφορά, παρορμητικά μας οδηγεί προς την τιμωρία.
Η επιβράβευση πρέπει να συνοδεύεται με ενθάρρυνση, καθοδήγηση προς σωστές επιλογές, αποδοχή, έπαινο, αναγνώριση, την διασάφηση, δίχως απειλών, των αρνητικών συνεπειών των ανεπιθύμητων συμπεριφορών και την αυτοεπίγνωση ότι τελικά οι ίδιοι οι έφηβοι θα αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της όποιας απειθαρχίας τους. Η υλική επιβράβευση πρέπει να αποφεύγεται συστηματικά, γιατί τις περισσότερες φορές φέρνει ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα.
Αντί της τιμωρίας, οι έφηβοι χρειάζεται να κατανοήσουν τους λόγους και τις αιτίες για τις οποίες πρέπει να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους. Άλλωστε η ζωή έχει αποδείξει ότι καμία σωματική ή ψυχολογικά ταπεινωτική τιμωρία δεν μπορεί να επιβάλλει σεβασμό και πειθαρχία στους εφήβους. Απλά ο γονιός χρειάζεται να είναι πρωτίστως γονιός, σταθερός, στοργικός, υπομονετικός, με εμπιστοσύνη στον έφηβο ότι θα επανορθώσει την επόμενη φορά, και δευτερεύοντος ή ακόμα και καθόλου φίλος με τον έφηβο. Πρέπει να θέτει όρια και κανόνες και να γίνεται παράδειγμα προς μίμηση ο ίδιος πρώτα, τηρώντας και απαιτώντας όρους και κανόνες ζωής. Η αποφασιστική εναντίωση στην αρνητική συμπεριφορά με επεξηγήσεις των συνεπειών και απουσία ακροτήτων συμβάλλει στην πειθαρχία του εφήβου.
Οι έφηβοι τις περισσότερες φορές φοβούνται να εκφράσουν αυτό που νοιώθουν και άλλες φορές πάλι άλλο νοιώθουν και άλλο δείχνουν. Εάν τους αφιερώσουμε χρόνο, είμαστε ανοικτοί και διαθέσιμοι εξ αρχής τότε ίσως να χρειαστεί λιγότερο να κάνουμε κάτι για να τους συνετίσουμε ή ανταμείψουμε.
Η συστηματική μείωση της εξάρτησής μας από το σύστημα τιμωρίας και ανταμοιβών αυξάνει τις πιθανότητες εποικοδομητικής συνεννόησης με τους εφήβους. Οι αρχές δε της θεωρίας της συναισθηματικής νοημοσύνης καλύπτουν με το παραπάνω αυτό το κενό, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην ψυχική και σωματική υγεία των εφήβων. Οι αρχές της αυτογνωσίας, αυτοδιαχείρισης, κοινωνικής επίγνωσης και κοινωνικής επιρροής συμβάλλουν στην καλύτερη επικοινωνία, στη λύση προβλημάτων και στο κτίσιμο καλών σχέσεων. Η ποιότητα και η σταθερότητα των διαπροσωπικών σχέσεων στο σχολείο και στην οικογένεια επηρεάζουν την γνωστική, κοινωνική και ψυχολογική ανάπτυξη τους.
Η αντιμετώπιση των εφήβων οφείλει να εστιάζεται στην γνωστική, επεξηγηματική προσέγγιση εσωτερικών κινήτρων που δίνουν έμφαση στην μακροπρόθεσμη ανάπτυξη σωστών κοινωνικών συμπεριφορών.
Κίνητρα όπως πραγματικό ενδιαφέρον, συμβολή, στοργή, σεβασμός, αλληλοσύνδεση, ενδυνάμωση λύσεων διαφωνιών και γραπτή συμφωνημένη δέσμευση συμπεριφορών και συνεπειών δίνουν την ευκαιρία στους εφήβους να αξιολογήσουν και να διαχειριστούν οι ίδιοι σωστά τις συμπεριφορές τους. Η επίγνωση σκέψεων, συναισθημάτων, πράξεων, και συνεπειών θεμελιώνει την υγιή κοινωνικό – συναισθηματική ανάπτυξη τους. Έτσι, γονείς και εκπαιδευτικοί, σταθερά και μεθοδικά, θα προχωράμε προς τον βασικό μας στόχο, δηλαδή την αβίαστη ανάπτυξη της προσωπικότητας, την κοινωνικοποίηση, την γνωστική ανάπτυξη και την ακαδημαϊκή πρόοδο των εφήβων μας.
Λέμε ΝΑΙ στην ενσυνείδητη πειθαρχία και ΟΧΙ στην τιμωρία. Λέμε ΝΑΙ στην εσωτερική επιβράβευση και ΟΧΙ στις ανταμοιβές. Γιατί η πειθαρχία εκπαιδεύει και η τιμωρία ταπεινώνει. Γιατί η επιβράβευση κτίζει σχέσεις και οι ανταμοιβές συναλλαγές. Γιατί σημαντικές ανάγκες κάθε ανθρώπου, μικρού ή μεγάλου, είναι η αναγνώριση, η αποδοχή, η αγάπη και ο σεβασμός.
Με υπομονή και επιμονή ας χαρούμε την εφηβεία των παιδιών μας.
